सत्येश्र्वराचा 'शीडम'
झपाट्याने होणारे शहरीकरण, बेलगाम होत चाललेले औद्योगिकीकरण,भौतिक सुखाची असिम लालसा ह्या गोष्टींमुळे दूर्मीळ व जुन्या वृक्षांची संख्या सध्या सर्वत्र झपाट्याने कमी होताना दिसते. कोकणातही चौपदरीकरणाच्या नावाखाली विकासाचे विकासदूत कितीतरी दुर्मिळ व जुन्या वृक्षांच्या मुळावर उठलेले आपण पाहत असताना ,विस्तारलेली एखादे वृक्षवल्ली पाहिली की मनाला 'गारवा'' मिळतो. त्यातही एखादा ' हेरिटेज ट्री ' पहायला मिळाला की होणारा आनंद अवर्णनीय!
वनसमृद्धीने नटलेल्या कोकणातील लांजा तालुक्यातील वनगुळे गावात असाच एक हेरिटेज वृक्ष ६००-७०० वर्षे दिमाखात उभा आहे. गावचा पालनकर्ता श्री देव सत्येश्र्वराच्या प्रांगणात असलेला हा महाकाय वृक्षराज दूरूनच लक्ष वेधून घेतो. नजरेत न पावणाऱ्या या महाकाय वृक्षाचे नाव आहे 'शीडम'. महाविद्यालयीन जीवनात इतिहासाची आवड निर्माण झाल्यावर लांजाचा धांडोळा घेताना साधारण 2007 च्या आसपास याची पहिली भेट झाली.तेव्हापासून त्याने माझा काळीजकोपरा व्यापला आहे. साधारण सहाशे सातशे वयोमान असलेल्या या वृक्षाचे लक्षवेधी खोड त्रिकोणी (तिपाही)प्रकारातील असून इतके रुंद आहे की एखादी एसटी जणू त्या खोडातून सहजच इकडुन-तिकडे जाईल.आश्चर्य वाटले ना? पण खरंच. इतके रुंद खोड हे वैशिष्ट्य असलेला हा शीडम पहिल्याच भेटीत माझा जिगरी दोस्त झाला.हा भलाकाय दूर्मीळ वृक्ष सत्येश्वराच्या प्रांगणात रुजल्यामुळे गावातील संकटांचे श्री देव सत्येश्वराने केलेल्या निवारणाचे साक्षीदार होण्याची सुवर्णसंधी त्याला मिळाली.या शीडमाच्या अंगा-खांद्यावर गावातील कित्येक पिढ्या खेळून मोठ्या झाल्या असतील ,कितीतरी जुन्या जाणत्यांनी आयुष्याची शेवटची संध्याकाळ याच्या सनिध्यात घालविली असेल.तर कित्येक पिढ्यांनी सत्येश्र्वराला साक्ष ठेवून गावाच्या विकासाच्या चर्चा याच शीडमाच्या झाडाखालील पारावर केल्या असतील.श्रीदेव सत्येश्वराची इमाने-ईतबारे घट्ट पाय रोवून सोबत करणारा निष्ठावान शीडम जणू गावातील पहिला गावकरीच!
उंचच उंच वाढलेल्या, हिरव्यागार वैशिष्ट्यपूर्ण या दुर्मिळ झाडाला पाहणे म्हणजे अवर्णनीय अनुभवच.याचे स्थानिक नाव -'शीडम' असून त्याचे Botanical Name - Tetrameles Nudiflora R.Br. आहे.मंदिराच्या जीर्णोद्धार व सुशोभिकरणावेळी मंदिराच्या आवारात थोडा भराव टाकण्यात आला .यामुळे सद्यस्थितीत शिडमाचे ६-७ फुट खोड आता जमिनीत लपले गेले आहे. सत्येश्वराच्या मंदिर परिसरात उभा असल्याने हा महाकाय शीडम कदाचित आजवर टिकून राहिला असावा.याकडे कुण्या दृष्टाची नजर गेली नसावी.कारण कोकणात माणसाने स्वतःच्या सोयीसाठी अनेक देवराया देवाचाच कौल घेऊन तोडून टाकल्या आहेत,हे आपण जाणतोच.
डिसेंबरच्या २० तारखेला मुंबई विद्यापीठाच्या पुरातत्व विद्याशाखेचा अभ्यास करणारे दोन विद्यार्थी 'कोकणातील ग्रामदेवतांचा अभ्यास' करण्यासाठी लांजा तालुक्यात आले असता पुन्हा एकदा अनेक वर्षांनी सत्येश्वरला भेट देण्याचा ,शीडमाशी हितगुज साधण्याचा योग जुळून आला.यावेळी या मित्रासोबत फोटो काढण्याचा मोह आवरला नाही.छानसा फोटो अभिषेक कडून काढून घेतला.खरं तर लांजा तालुक्यातील वनगुळे हे माझे आवडत्या गावांपैकी एक गाव.त्याला कारणही तसेच.चारही बाजुंनी गोलाकार पसरलेल्या हिरव्यागार डोंगरांच्या कुशीत पहुडलेले, निरव शांतता असलेले वनगुळे ज्यांना कोणाला स्वत:चाच शोध घ्यावयाचा आहे अशांसाठी सर्वोत्तम पर्याय असावे असे न राहून वाटते.इथला निसर्गात आपल्याला ताजेतवाने करण्याची ताकद आहे. महाराष्ट्रातील लोकप्रिय लेखक-पत्रकार-संपादक विजय कुवळेकर - व विधीज्ञ- साहित्यिक विलास कुवळेकर या बंधुंचे तसेच श्री वासुदेव महाराज कुवळेकर यांचे हे गाव. या गावाची दुसरी महत्वाची ओळख म्हणजे गावात असलेली हजारो वर्षापुर्वीची दोन एकाश्म मंदिरे होय.श्री आनंद भागवत सर यांच्या खाजगी जमिनीत ती उभी आहेत.या गावात कृषी पर्यटन, निसर्ग पर्यटन केंद्राच्या विकासाला बराच वाव आहे.
वनगुळ्यातील हा महाकाय शीडम वृक्ष जुना व दुर्मिळ असल्याने कोकणातील हेरिटेज ट्री मध्ये गणला जातो. असाच एक दुर्मिळ महाकाय शीडम साधारण 300 वर्षे रत्नागिरी तालुक्यातील हरचिरी गावातील महाकाली मंदिराच्या परिसरात उभा आहे. आजकाल सहसा न दिसणारे ,दुर्मिळ होणारे शीडम वृक्षाचे संवर्धन करण्यासाठी वनगुळे गावातील या शीडमाच्या झाडापासून त्याची रोपे तयार करून ती कोकणात लावली गेली पाहिजेत,असे केल्याने येणा-या काही वर्षात शीडमाचे वृक्ष निदान कोकणात तरी नामशेष होणार नाहीत आणि पुढच्या पिढीला त्रिकोणी (तिपाही) खोडाचा,उंचच उंच वाढणारा महाकाय शीडम वृक्षरुपी ठेवा म्हणजे काय याची माहिती व महत्व कळेल.
विजय हटकर.
लांजा-रत्नागिरी - ८८०६६३५०१७
वनगुळे गावातील पर्यटनस्थळांची निवडक क्षणचित्रे :-
